लिट्लकाररूपाणि (Remote Past)

परोक्षे लिट्॥३.२.११५॥
भू सत्तायाम् – बभूव बभूवतुः बभूवुः
अयोध्यायां कः राजा बभूव? Who was the king in Ayodhya?
दशरथस्य चत्वारः पुत्राः बभूवुः। Dasharatha had four sons.
गम् गतौ (इषुममियमां छः॥७.३.७७॥ – जगाम जग्मतुः जग्मुः
विश्वामित्रः राज्ञः दशरथस्य समीपे जगाम। Vishvamitra went near king Dasharatha.
स्था गतिनिवृत्तौ – तस्थौ तस्थतुः तस्थुः
सीतारामलक्ष्मणाः मुनेः अगस्तस्य आश्रमे तस्थुः। Sita, Ram, and Lakshmana stayed in Agastya Muni’s ashrama.

२०१८-०९-२३ रविवासरः (2018-09-23 Sunday)

Advertisements

अत्याहितम् (great danger)

भासविरचिते प्रतिमानाटके अवदातिका वदति अहो अत्याहितम् इति।
अत्याहितम् इति महाभीतिः अतिशयभयं जीवानपेक्षिकर्म जीवनाशारहितसाहसकर्म इत्यमरः।
अयं शब्दः अत्याहितम् इति धा धातोः निष्पद्यते यथा अति + आ + धा + क्त + अम् = अत्याहितम्।

२०१८-०९-१८ मङ्गलवासरः (2018-09-18 Tuesday)

निधाय (Having kept)

नरेश तू रमेश के बाग से फल लाकर रूमाल में रखकर अपने हाथ से हरिश्चन्द्र को दे।
Naresh, bring a fruit from the garden of Ramesh and keeping it in a handkerchief give it to Harishchandra with you hands.
नरेश त्वं रमेशस्य उद्यानात् फलम् आनीय करवस्त्रे निधाय स्वहस्तेन हरिश्चन्द्राय यच्छ।
संस्कृत शिक्षण सरणी इति आचार्यरामशास्त्रीमहाभागेन लिखितं परिमल पब्लिकेशन्सन प्रकाशितं पञ्चमं संस्करणं २०१७, पृष्ठः ८।
डु धाञ् धारणपोषणयोः जुहोत्यादिः सकर्मकः अनिट् उभयपदी
लट्
दधाति धत्तः दधति
दधासि धत्थः धत्थ
दधामि दधावः दधामः
लृट्
धास्यति धास्यतः धास्यन्ति
धास्यसि धास्यथः धास्यथ
धास्यामि धास्यावः धास्यामः
लङ्
अदधात् अधत्ताम् अदधुः
अदधाः अधत्तम् अधत्त
अदधाम् अदध्व अदध्म
लोट्
दधातु धत्ताम् दधतु
धेहि धत्तम् धत्त
दधानि दधाव दधाम
विधिलिङ्
दध्यात् दध्याताम् दध्युः
दध्याः दध्यातम् दध्यात्
दध्याम् दध्याव दध्याम
कृदन्तरूपाणि – कृदन्तरूपनन्दिनी इत् जरार्दनहेगडेवर्येण लिखितं संस्
सः पुस्तकं तत्र निदधाति। He keeps the book there.
सा शास्त्राणि निदधाति। She keeps shastras.

२०१८-०९-०६ गुरुवासरः (2018-09-06 Thursday)

गर्हते गृहयते गृह्णाति (To Accept)

गृ॑हूँ ग्रहणे (गृह्) भ्वादिः आत्मनेपदी धातुः गर्हते गर्हेते गर्हन्ते इत्यादीनि रूपाणि।
गृ॑ह॒ ग्रहणे चुरादिः आत्मनेपदी धातुः गृहयते गृहयेते गृहयन्ते इत्यादीनि रूपाणि।
ग्र॑हँ॒ उपादाने (ग्रह्) क्रयादिः उभयपदी धातुः गृह्णाति गृह्णीतः गृह्णन्ति गृह्णीते गृह्णाते गृह्णते इत्यादीनि रूपणि।
एते त्रयः धातवः समानार्थिनः इति मन्ये तस्मात् कथं एषु त्रिषु धातुसु गृह्णाति इत्यस्य उपयोगः अधिकं वर्तते?
सन्त्यज्य शूर्पवद्दोषान् गुणान् गृह्णाति सज्जनः।

२०१८-०९-०५ बुधवासरः (2018-09-05 Wednesday)

संस्कृतदिवसस्य मम योगदानम् – https://www.sbs.com.au/yourlanguage/gujarati/gu/audiotrack/bhaartiiya-muullnaa-baallko-maatte-maatrbhaassaa-krtaa-snskrt-shiikhvun-vdhaare-upyaogii?language=gu

प्रत्यवायः (Decrease, Contrary Result, Opposite Conduct)

प्रत्यवायः, पुं, (प्रत्यवाय्यते इति . प्रति + अव +अय गतौ + घञ् . (कल्पद्रुमे)

१। प्रत्यवायो विघ्न उपद्रवं भयं वा

कुमारेणापि बहुप्रत्यवायेऽस्मिन्प्रदेशे कुतुहलिना न चिरं स्थातव्यम् (नागानन्दे चतुर्थे अङ्के)

कुमार को भी कुतूहलवश इस त्रासजनक स्थान पर अधिक समय नहीं रुकना चाहिये ।

२। प्रत्यवायो विपरीताचरणम्

  उत्तमानुत्तमान्  गच्छन् हीनान् हीनांश्च वर्जयन् ।  सज्जनस्तु श्रेष्ठतामेति प्रत्यवायेन दुर्जनताम् ।

सज्जन जो उत्तम जनों के संगम में रहता है और हीन जनों को वर्जित करता है  श्रेष्ठता प्राप्त करता है, परन्तु विपरीत आचरण से सज्जन भी  दुर्जन बन जाता है ।

३। प्रत्यवायो विपरीतः परिणामः

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते।

स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ।। गीता २.४० ।।

मनुष्यलोकमें इस समबुद्धिरूप धर्मके आरम्भका नाश नहीं होता इसके अनुष्ठानका उलटा फल भी नहीं होता और इसका थोड़ासा भी अनुष्ठान (जन्ममरणरूप) महान् भयसे रक्षा कर लेता है। (अनुवाद – स्वामी रामसुखदास) 

४। प्रत्यवायो विपरीतः परिणामः

कियन्तः सन्ति तादृशाः संस्कृतानुरागिणो ये धर्मभावनया कर्त्तव्यबुद्ध्या तत्त्वार्थज्ञानाधिगमाय वा संस्कृतभाषाध्ययने प्रवृत्ताः । एवं सुकरमेतद्वक्तुं यत् त्रिभाषासूत्रं संस्कृतभाषाध्ययने प्रत्यवायरूपमेव, न तु साधकम् । त्रिभाषासूत्रेणानेन आङ्ग्लभाषाप्रचारे महत्साहाय्यमदायि इति निर्विवादम् । राष्ट्रभाषायाः कृते प्रान्तीयभाषाणां च कृते मार्गः प्रशस्यते, परं संस्कृतस्य कृते मार्गावरोध एवाविर्भाव्यते ।      (डा॰ कपिलदेव द्विवेदी)

कितने इस प्रकार के संस्कृत के अनुरागीगण हैं जो धर्मभावना से या कर्त्तव्यबुद्धि से या फिर तत्वज्ञान के समझ के लिये संस्कृत के अध्ययन में प्रवृत्त रहते हैं । यह कहना सरल है कि (इस प्रकार के लोगों को) त्रिभाषासूत्र संस्कृत भाषा के अध्ययन के विषय में साधक होने के बजाय विपरीत फलदायी है । यह भी निर्विवाद है कि इस त्रिभाषासूत्र ने अंग्रेज़ी के प्रचार में महत् सहायता प्रदान की है। यह राष्ट्रभाषा के लिये एवं प्रान्तीय भाषाओं के लिये दिग्दर्शक है जबकि संस्कृत के लिये केवल रास्ते का काँटा ही प्रतीत होता है ।

२०१८-०८-२२ बुधवासरः (2018-08-22 Wednesday)

 

वरुणो यादसामहम् (Varun amongst the sea creatures)

भीमकान्तैर्नृपगुणैः स बभूवोपजीविनाम्।
अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णवः॥रघुवंशम् १.१६॥
यादांसि जलजन्तवः इत्यमरः।
यदा मया गीतायां पठितं वरुणो यादसामहम् इति तदा मया अबोधं यादसाम् इति यादवानाम् अर्थे अस्ति इति। अद्य पठिते रघुवंशे मया ज्ञातं यादांसि इति जलजन्तवः।

२०१८-०८-२१ मङ्गलवासरः (2018-08-21 Tuesday)

मासान्तरम् (Interval of a month)

२१जुलाई२०१८तिथेः आरभ्य २०अगस्त२०१८पर्यन्तम् एकमासन्तरम् अस्ति। ते कथयन्ति राजनितौ एकसप्ताहान्तरं दीर्घकालमस्ति किं तु मासान्तरम्।

२०१८-०८-२० सोमवासरः (2018-08-20 Monday)

यावान् तावान् एतावान् (As much as, so much, so much)

यत्तदेभ्यः परिमाणे वतुप्॥५.२.३९॥
यावन्तः ग्रन्थाः अस्र सन्ति तावन्तः कुत्रापि न सन्ति। As many books are here so many are no where.
यावत् भोजनं सः एकवारं करोति एतावत् भोजनं सा दिवसपर्यन्तमपि न करोति।

२०१८-०८-१९ रविवासरः (2018-08-19 Sunday)

एवं तद्वत् (Like this, Like that)

सः एवं कार्यं करोति। वह ऐसे काम करता है। He works like this.
सा तथा कार्यं करोति। सा तद्वत् कार्यं करोति। वह वैसे काम करती है। She works like that.
एवमेव अस्ति न तद्वत्। ऐसा ही है वैसा नहीं। It is like this and not like that.
इयन्तः जना एव सन्ति। इतने ही लोग हैं। There are only these many people.

२०१८-०८-१८ शनिवासरः (2018-08-18 Saturday)