कीलगुच्छः यदृच्छया निपातितः (Dropped keys by accident)

सोमवासरे मया मम कीलगुच्छः (कीलराशिः कीलपुञ्जः कीलौत्करः कीलकूटं कीलसमुच्चयः कीलसमाहारः कीलचयः कीलस्तवकः कीलस्तम्बः कीलगुच्छकः) यानविरामस्थले यदृच्छातः ऊरुकस्य पुटकात् निपातितः (अवकृष्टः निष्कासितः प्रणुत्तः)।
दिष्ट्या केनापि सः कीलगुच्छः दृष्टः। तेन प्राप्तनिपातितानि वस्तूनि इत्यस्मिन् कार्यालये सः गुच्छः निवर्तितः। मया मम कक्षे यानविरामस्थले पुस्तकालये अखिले कार्यभवने सर्वत्रापि कीलगुच्छस्य अन्वेषणं कृतं किन्तु न साफल्यं लब्धम्। अन्ते केनापि अहं निर्दिष्टः प्राप्तनिपातितानि वस्तूनि इति कार्यालये गतः कीलगुच्छः प्राप्तः च। अहो आनन्दः।

२०२०-०१-२२ बुधवासरः (2020-01-22 Wednesday)

उपालम्भः, उपलम्भः (Reproach, Ascertain)

लभिँ शब्दे भ्वादिः आत्मनेपदी सकर्मकः सेट् इदित् हलन्तः भकारान्तः नकारोपधः
एकस्मात् अकारात् कथमर्थस्य परिवर्तनम्। उपलम्भः लाभे ज्ञाने, उपालम्भः निन्दापूर्वकतिरस्कारे।
सोऽहमाश्रमिणामविघ्नक्रियोपलम्भाय धर्मारण्यमिदमायातः। I have come to this holy forest to ascertain that the activities of the ashrama residents are (progressing) without obstruction.
अत्र आत्मनो यौवनमुपालभस्व। मां किमुपालभसे। You should reproach your youth, why do you reproach me?
आलम्भः मरणं वधः (killing , sacrificing)

२०२०-०१-१६ गुरुवासरः (2020-01-16 Thursday)

हिमांशोः कलाक्षयः (The waning of the phases of the moon)

स्थाने भवानेकनराधिपः सन्नकिञ्चनत्वं मखजं व्यनक्ति।
पर्यायपीतस्य सुरैर्हिमांशोः कलाक्षयः श्लाध्यतरो हि वृद्धेः॥रघुवंशम् ५.१६॥

स्थाने अव्ययम् proper. व्यनक्ति वि + अञ्ज् + तिप् – प्रथमपुरुषः एकवचनम्; व्यनक्ति प्रकटयति,अञ्जूँ व्यक्तिमर्षणकान्तिगतिषु रुधादिगणः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् धातुः अस्ति अत्र व्यक्तौ इत्यर्थे उपयुक्तः। भवान् एकनराधिपः the only king (on the earth) सन् are अकिञ्चन्नत्वं being without anything (wealth) मखजम् born from yajnya.

पर्यायः in turn परि इ घञ् सुँ। ञित्वात् इ इत्यस्य वृद्धिः अनन्तरम् एचोऽयवायावः (६.१.७८), इ गतौ। सुरैः पर्यायपीतस्य (of the moon) drunk by the gods in turn हिमांशोः of the moon कलाक्षयः waning of the phases of the moon श्लाध्यतरः better वृद्धेः waxing of the phases of the moon.

Even though you are the one (unchallenged)  ruler of the world, your state without anything (any wealth) as a result of the yajna (because of giving away the wealth for the yajna) is appropriate as the waning of the moon, due the drinking in turns by the gods, is more beautiful than the waxing.

भट्टामहाभागाः लिखन्ति –

तं च सोमं पपुर्देवाः पर्यायेणानुपूर्बशः ॥ ६॥ प्रथमां पिबते वह्निः द्वितियां पिबते रविः । विश्वेदेवास्तृतीयां तु चतुर्थीं सलिलाधिपः ॥ ७॥ पञ्चमीं तु वषट्कारः षष्टीं पिबत वासवः । सप्तमीं ऋषयो दिव्याः अष्टमीमज एकपात् ॥ ८॥ नवमीं कृष्णपक्षस्य यमः प्राश्नाति वै कलाम् । दशमीं पिबते वायुः पिबत्येकादशीमुमा ॥ ९॥ द्वादशीं पितरः सर्वे सम्प्राश्नन्ति भागशः । त्रयोदशीं धनाध्यक्षः कुबेरः पिबते कलाम् ॥ १०॥ चतुर्दशीं पशुपतिः पञ्चदशीं प्रजापतिः । निष्पीत एककलाशेषः चन्द्रमा न प्रकाशते ॥ ११॥

२०१९-१२-१४ शनिवासरः (2019-12-14 Saturday)

भाषाशास्त्रम् (Philology)

ह्यः मया इदं शोधपत्रम् पठितम्। Future Philology? The Fate of a Soft Science in a Hard World, Sheldon Pollock, Critical Inquiry, Vol. 35, No. 4, (Summer 2009), pp. 931-961.
शोधपत्रं गतद्विशतत्रिशतानां वर्षाणां भाषाशास्त्रविषयस्य विवरणमस्ति। तत्र भारतीयानां भाषाशास्त्रिणां विवरणमस्ति तदपि न केवलं संस्कृतभाषायाः किन्तु कन्नड-हिन्दी-इत्यादीनामन्यासां भाषाणाम् च।

शोधपत्रे भाषाशास्त्रस्य भिन्नाः परिभाषाः समाकलिताः सन्ति (i) the knowledge of what is known; (ii) the awareness of peoples’ languages and deeds; (ii) the act of reading slowly; (iv) close reading; (v) historical-grammatical and textual criticism; (vi) the language of the book of humanity.

पत्रे चर्चास्ति किमर्थं भाषाशास्त्रमधीतव्यम् इति। लिखितमस्ति भारते स्वतन्त्रतापूर्वं भाषाशास्त्रे प्रगतिः भवति स्म किन्तु तद्परं तस्य पतनमेव भवति कदाचित् तस्मात् पतनात् न कदापि उत्थानं सम्भवति। तत्तु दुःखदायकमस्ति किन्तु श्रीशेल्डनमहाभागाः जवाहरलालमस्य पतनस्य कारणं मन्यन्ते तद् सुखदायकमस्त्येव।
शोधपत्रे लिखितमस्ति यावत् अस्माकं कालेभ्यः दूरवर्तिनी भाषास्ति तावत् भाषाशास्त्रस्य अधिकमुपयोगोऽस्ति। कालान्तरस्य उपयोगस्य च विलोमः सम्बन्धोऽस्ति। निकटवर्तिनः कालस्य भाषाभ्यां भाषाशास्त्रस्य उपयोगो नास्त्येव।

ऐतिहासिकं भाषाशास्त्रस्य त्रयः प्रभागाः सन्ति – textual meaning परमार्थिकः; contextual meaning व्यावहारिकः; भाषाशास्त्रिणः अर्थः। न जाने लेखकः कथं textual meaning इत्यस्य परमार्थिकः इति अनुवादः करोति।

अन्ते शोधपत्रे लिखितमस्ति राजनैतिकभाषाशास्त्रस्य अवसानं तदाभवत् यदा श्रीएडवर्ड-सईदवर्येण उद्घोषितं सर्वं भाषाशास्त्रं हरितप्रदेशेण (by Europe) उपनिवेशनीतये एव आविष्कृतम् इति।

शोधपत्रे पठिते मां प्रतिभाति भाषाशास्त्रं व्यापकः विषयः अस्ति किन्तु संस्कृतं तस्मिन् विषये मूर्धनि तिष्ठति इति।

२०१९-१२-०८ रविवासरः (2019-12-08 Sunday)

व्यवहारपरिवर्तनम् (Change in the behaviour)

गते बुधवासरे अस्माकं कार्यालये वह्निसमुद्यतायाः प्रशिक्षणमासीत् (fire drill). अहमस्माकं तलस्य वह्न्यधिकारी (floor fire warden) अस्मि। मम दायित्वमस्ति वह्निप्रबोधनं (fire alarm) श्रुते मम तले ये केऽपि सन्ति ते मया भवनस्य बहिर्नेतव्या इति।
अद्य प्रशिक्षणस्यानन्तरमेका सभासीत् यत्र सर्वेषां वह्न्यधिकारिणां प्रशिक्षणात् के केऽनुभवा आसन् इत्यस्य चर्चाभवत्।
सभायामेका सूची भ्रमति यस्मिन् वह्न्यधिकारीणां नामानि सन्ति। अस्माकं विभागस्यैका व्यवस्थाकर्मिणी (admin staff) अचिन्तयदियं सूच्येकया भारतीयया निर्मितेति। सूच्यां कर्मिण्या महिलाया नामनि वर्णदोषः (spelling mistake) आसीत्। सा भारतीयां महिलामकथयदहं रुष्टास्मि यतो हि मम नामनि वर्णदोषोऽस्ति इति। भारतीया प्रत्यभाषत् न मया इयं सूची कल्पिता इति। तच्छ्रुत्वा एको धवलवर्णो जनोऽवदत् सूची मया कल्पिता इति। व्यवस्थाकर्मिणी स्मित्वा हसन्ती तं प्रत्यभाषत् तदा तु भवतः कार्यं श्लाघनीयमेव यतो हि अवरतः (at least) मम नाम सूच्यां तु अस्ति इति। यदा कार्यं भारतीया करोति तदा रोषः किन्तु तदेव कार्यं यदा धवलवर्णो जनः करोति तदा प्रसन्नता। अहो व्यवहारपरिवर्तनम्।

२०१९-११-२२ शुक्रवासरः (2019-11-22 Friday)

शिष्टाम् (They two should govern)

तौ पृथग्वरदाकूले शिष्टामुत्तरदक्षिणे।
नक्तंदिवं विभज्योभौ शीतोष्णकिरणाविव॥मालविकाग्निमित्रम् ५.१३॥
शीतोष्णकिरणौ शीतकिरणः (the moon) उष्णकिरणः (the sun) च।
शिष्टाम् इति लोट्लकारः प्रथमपुरुषः द्विवचनम्। शासुँ अनुशिष्टौ अदादिगणीयः परस्मैपदी धातुः।
शास् + ताम् इत्यस्य शास इदङ्हलोः (६.४.३४) इति सूत्रेण आतो इदादेषो भवति शिष्टाम् इति।
तौ (भ्रातरौ the two brothers Yajnasena and Madhavasena) शिष्टाम् (should govern), तौ के शिष्टाम्, वरदानद्याः द्वे कूले (द्वितियाविभक्तिः द्विवचनम्) शिष्टाम्। एकः भ्राता उत्तरकूलं (north bank) शास्तु अन्यः भ्राता दक्षिणकूलं शास्तु। कथम्। यथा शीतकिरणः रात्रिं शास्ति उष्णकिरणः दिवसं शास्ति तथा।
अयं श्लोक आचार्येणास्माकं लाभाय लक्षितः।

२०१९-११-१७ रविवासरः (2019-11-17 Sunday)

अहं तत् पुस्तकं प्रभवामि (I have that book.)

आङ्ग्लभाषायाः I/You have, he/she/it has something इत्यस्य संस्कृतेऽनुवादो न सुशकः। हिन्दीभाषायां मेरे पास है इत्यनेनायमर्थो व्याख्यायते। संस्कृतेऽपि मम मां वा समीपं निकषा वा पुस्तकमस्ति इति कथ्यते। मन्येऽयमर्थोऽहं तत् पुस्तकं प्रभवामि अथवा अहं तत् पुस्तकमधितिष्ठामि इत्याभ्यामपि कथयितुं शक्यते।
साहित्ये अस्याः विवक्षायाः नैकानि वाक्यानि भवन्त्येवेति। हे पण्डिताः स्मरन्ति चेत् कृपया सूचयन्तु।

२०१९-११-१६ शनिवासरः (2019-11-16 Saturday)