निर्बन्धः (Perseverance)

निर् बन्ध भावे घञ् – अभिनिवेशः निर्बन्धोऽपि पाठः इति हेमचन्द्रः। अभिलषितप्राप्तौ भूयो यत्नः। आग्रहे।
अवस्तुनिर्बन्धपरे कथं नु ते? Why are you intent on a bad object?
सैनिकानां प्रमाथेन सत्यमोजायितं त्वया।
जामदग्न्यस्य दमने न हि निर्बन्धमर्हसि॥उत्तररामचरिते कुमारविक्रमो नाम पञ्चमेऽङ्के द्वात्रिंशतः श्लोकः ५.३२॥
Sumantra (the charioteer of Chandraketu the son of Lakshmana): By crushing the army (that was meant to protect the Ashvamedha horse) you (Luv, the student of Valmiki) have shown your true brilliance but you should not persist in criticising the one (Ramabhadra) who subdued the son of Jamadagni (Parashuram).

२०२१-०१-०५ मङ्गलवासरः (2021-01-05 Tuesday)

कल्याणोदर्कम् (Auspicious fruits (in the future))

उदर्कः (उत् + ऋच् + घञ्) उत्तरकालोद्भवफलम् इत्यमरः।
अन्यच्च किं न स्मरसि यदवोचदृष्यशृङ्गाश्रमे युष्माकं कुलगुरुर्भवितव्यं तथेत्युपजातमेव किं तु कल्याणोदर्कं भविष्यतीति। इति उत्तररामचरिते अरुन्धती कौसल्यां भणति।
ऋचँ स्तुतौ दीप्तौ च तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् धातुरस्ति।
ऋच् इति याभ्यां गायत्रमृच्यते, ऋच्यते स्तूयतेऽनया, त्रेधा विहिता वागृचो यजूंषि सामानि, ऋचः सामानि जज्ञिरे।
लट्लकारः
ऋचति ऋचतः ऋचन्ति
ऋचसि ऋचथः ऋचथ
ऋचामि ऋचावः ऋचामः

२०२१-०१-०२ शनिवासरः (2021-01-02 Saturday)

बृंहितम् (Roar of elephants)

सिंहनादैश्चैव योधानां शङ्खदुन्दुभिनिःस्वनैः।
रथनेमिस्वनैश्चैव सनागवरबृंहितैः॥महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि ६९.६॥
By the roaring of the lions, sounds of the conchs and drums of the warriors, the sound of the circumference of the wheels (as it hits the ground), and the roaring of the best of the elephants.
बृहिँ वृद्धौ शब्दे च भ्वादिः परस्मैपदी अकर्मकः सेट् (to grow, to prosper, to sound)
बृहन्ति कुञ्जरास्तत्र ह्या ह्रेषन्ति चासकृत्।
बृहिँ भाषायां चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट्

२०२०-१२-१३ रविवासरः (2020-12-13 Sunday)

अप्रणोद्यः (Not to be turned away)

अप्रणोद्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना।
काले प्राप्तस्त्वकाले वा नास्यानश्नन्गृहे वसेत्॥
न अस्य = गृहमेधिनः गृहे अनश्नन् वसेत्।

वली (a fold, wrinkle)

गृहस्थस्तु यदा पश्येद्वलीपलितमात्मानः।
अपत्यस्य तथापत्यं तदारण्यं समाश्रयेत्॥
अरण्यगमस्य निर्देशोऽस्ति यदा कारणत्रयं सम्भवति। त्रिषु कारणेष्वेकं कारणं मया न प्राप्तं तस्माद् मयेदानीमरण्यं न गन्तव्यम्।

२०२०-११-३० सोमवासरः (2020-11-30 Monday)

यथा निर्दाता तथा नृपः (Like weeder like king)

यथोद्धरति निर्दाता कक्षं धान्यं च रक्षति।
तथा रक्षेन्नृपो राष्ट्रं हन्याच्च परिपन्थिनः॥मनुस्मृतिः ९.११०॥
यथा निर्दाता (a weeder) धान्यं (crop) रक्षणार्थं कक्षं (weed) उद्धरति (takes out) तथा नृपः राष्ट्रं रक्षणार्थं परिपन्थिनः (enemies) हन्तु।
निर्दातृ + सुँ = निर्दाता = निर् + दो खण्डने + तृच् + सुँ।

२०२०-११-२४ मङ्गलवासरः (2020-11-24 Tuesday)

द्विजः (Bird)

चचार स विनिघ्नन् वै वन्यान् तत्र मृगद्विजान्॥वेदव्यासविरचिते महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि ६९.२४॥
He (king Dushyant) roamed there killing forest dwelling animals and birds.

२०२०-११-२० शुक्रवासरः (2020-11-20 Friday)

चिरमाभूत् (She was delayed or late.)

अस्मिन्नेव लतागृहे त्वमभवस्तन्मार्गदत्तेक्षणः
सा हंसैः कृतकौतुका चिरमभूद्गोदावरीसैकते।
आयान्त्या परिदुर्मनायितमिव त्वां वीक्ष्य बद्धस्तया
कातर्यादरविन्दकुड्मलनिभो मुग्धः प्रणामाञ्जलिः॥उत्तररामचरिते छाया नाम तृतीयेऽङ्के ३.३७॥
सा गर्वति अहं अद्य यावत् सदैव चिरमभूवम् इति।

२०२०-११-१८ बुधवासरः (2020-11-18 Wednesday)

उत्सवं खेलन्तौ सम्भावयावः (Celebrate the festival while playing)

यथैते स्थवीराः परस्परं मिलितास्तथावामपि वटुभिः सह मिलित्वाऽनध्यायमहोत्सवं खेलन्तौ सम्भावयावः इति उत्तररामचरिते कौसल्याजनकयोगः नाम चतुर्थेऽङ्के।
संभावयावः संमानयावः – मनावें celebrate.
उत्सवप्रियोऽहं किन्तु प्राय उत्सवान् न संभावयामि। यदा यदा उत्सवः भृशं संभावयामि इति मतं तदा तदैव केनापि कारणेनोत्सवः निरुत्सवोऽभवत्। किन्तु उत्सवान् सम्भावयतो जनान् दृष्ट्वा हृष्यामि खलु।

२०२०-११-११ बुधवासरः (2020-11-11 Wednesday)

रामः स्वयं वनमागतः (Ramachandra himself has come to the forest)

दुःखमयमिदं जीवनम् खलु। रामः स्वयमागत इति स्मरणमात्रेण कस्य सर्वाणि दुःखानि न प्रलीयन्ते। तद्जानन्नपि मनः कुत्र कुत्र धावति। कथं धैर्येण रामः स्वयमागतः इति अमृतवाण्याः श्रवणस्य प्रतीक्षां न कुर्मः? रामः स्वयमागमिष्यत्येव।
ददतु तरवः पुष्पैरर्ध्यं फलैश्च मधुश्चुतः स्फुटितकमलामोदप्रायाः प्रवान्तु वनानिलाः।
कलमविरलं रज्यत्कण्ठाः कणन्तु शकुन्तयः पुनरिदमयं देवो रामः स्वयं वनमागतः॥उत्तररामचरितम् ३.२४॥
आमोदस्य सौरभस्य
रज्यत्कण्ठाः (Sweet voiced)

२०२०-११-०८ रविवासरः (2020-11-08 Sunday)