निषण्णः (Seated)

गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ समाप्य सांध्यं च विधिं दिलीपः।
दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं भेजे भुजोच्छिन्नरिपुर्निषण्णाम्॥रघुवंशम् २.२३॥

षदॢँ (सद्) विशरणगत्यवसादनेषु भ्वादिः परस्मैपदी अकर्मकः अनिट्

नि सद् क्त सुँ -> नि सद् त स् -> रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च दः (८.२.४२) इत्यनेन दकारस्य तकारस्य च नकारः भवति (नि सन् न् स्), आदेशप्रत्ययोः (८.३.५९) इत्यनेन प्रथमस्य सकारस्य षकारः भवति (नि ष् न् न् स्), अट्कुपवाङ्नुम्व्यायेऽपि (८.४.२) इत्यनेन प्रक्थमस्य नकारस्य णकारः (नि षण् न स्), ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इत्यनेन द्वितीयस्य नकारस्य ण्कारः (नि षण् ण स्), अन्ते ससजुषो रुँ (८.२.६६) खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) इत्याभ्यां द्वितीयस्य सकारस्य विसर्गः तस्मात् निषण्णः।

२०२०-०१-१९ रविवासरः (2020-01-19 Sunday)

अवबोधनम् (Understanding)

अद्य पुनः मम मनसि शङ्काभवत् आद् गुणः (६.१.८७) इति सूत्रेण कस्य गुणः भवति। अनुवृत्त्या सहेदं सूत्रमस्ति आद् गुणः अचि एकः पूर्वपरयोः संहितायाम्।
देव + ऋषिः अत्र आदस्ति तत् परमचि अस्ति कथं अकारस्य ऋकारस्य च स्थाने एकः अकारः आदेशः न भवति?
अन्यञ्च कस्य आदेशः भवति इत्यस्य सूचनं षष्ठीविभक्तिः ददाति किन्तु अस्मिन् सूत्रे षष्ठिविभक्तिः नास्ति। तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य (१.१.६६) इत्यस्मात् तस्मादित्युत्तरस्य (१.१.६७) इत्यस्मात् च षष्ठिविभक्तेः निर्देशनं भवति।
मन्ये अकारः गुणः एव अस्ति तस्मा ऋकरस्य गुणः एकादेशः भवति।
देव + ऋषिः = देवर्षिः।

२०१९-१२-२९ रविवासरः (2019-12-29 Sunday)

अधिकारसूत्राणि (Governing Rules)

पाणिनेरष्टाध्याय्याम् एकत्र उपात्तस्याऽन्यत्र व्यापारोऽधिकारः इति अधिकारसूत्रम्। अष्टाध्याय्यामष्टाचत्वारिंशदधिकारसूत्राणि सन्ति।
ब्रह्मदत्तजिज्ञासुमहाभागा अष्टाध्याय्यां प्रवेशाय प्रथममधिकारसूत्रेष्ववधानं ददातु इति गौरवेण वदन्ति। न मया ज्ञातं कथमिदम्। अधुना अपि अल्पमेव बोधामि न सम्यग् इति मन्ये।

मा भूदिति अत्र भूत् इति अस्य सन्धिरूपमस्ति भूदिति झलां जशोऽन्ते (८.२.३९) इत्यनेन सूत्रेण भवति। पदस्य (८.१.१६) इति सूत्रस्य झलां जशोऽन्ते (८.२.३९) इति सूत्रेऽधिकारोऽस्ति तस्माद्पदस्यान्तस्य तकारस्य जशत्वं भवति।
झलां जशोऽन्ते (८.२.३९) इत्यस्य पूर्णरूपमस्ति पदस्यान्ते झलाम् जशः इति। अत्र पूर्वत्रासिद्धम् इत्यस्यापि अधिकारः अस्ति किन्तु किं पूर्वत्रासिद्धम् इत्यस्यावबोधनं मां नास्ति। यथा इदानीं पदस्य इत्यस्य अधिकारस्य बोधं भवति तथा गच्छति काले पूर्वत्रासिद्धम् इत्यस्य बोधमपि भविष्यति इति आशासे।

२०१९-१२-०२ सोमवासरः (2019-12-02 Monday)

तच्छ्रुत्वा (Having heard that)

तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य मारीचः कश्यपोऽब्रवीत्।
अदित्या देवतानां च मम चैवानुयाचतः॥रामायणम् १.२९.१५॥
वरं वरद सुप्रीतो दातुमर्हसि सुव्रत।
Having heard his words, the son of Maricha, Kashyap said, “For Aditi, devatas, and me (following all of them who ask), O giver of boons, holder of promises, be pleased to grant a boon.”
मम प्रश्नः अस्ति – मम वरं दातुमर्हति – इति वाक्ये केन सूत्रेण मम इति षष्ठीविभक्त्याः प्रयोगः?
ह्यः आचार्येण सूचितं तत् श्रुत्वा इति विकल्पेन तच्छ्रुत्वा इति भवति। कथम्।
तत् श्रुत्वा झलां जशोऽन्ते(८.४.३९) तद् श्रुत्वा तत् परं स्तोः श्चुना श्चुः(८.४.४०) सूत्रेण तज् श्रुत्वा तत् परं खरि च(८.४.५५) सूत्रेण तच् श्रुत्वा अनन्तरं शश्छोऽटि(८.४.६३) इति सूत्रेण तच्छ्रुत्वा इति।

२०१९-११-०५ मङ्गलवासरः (2019-11-05 Tuesday)

सुखमुपैति योगिनम् (Happiness comes to the Yogi )

उप + एति = उपैति इति इण् गतौ अदादिः परस्मैपदी प्रथमपुरुषः एकवचनं लट्लकारः।
ह्यः अस्मिन् वार्त्तापत्रे मया अपैति इत्यस्य अप एति इति विग्रहरूपं लिखितम्। भ्रमेण अमन्ये वृद्धिरेचि इति सूत्रेण अयं सन्धिः भवति। कथं भट्टमहाभागः मम भ्रममौहत न जाने किन्तु सः मामपृच्छत् केन सूत्रेण इति। मम भ्रमं निश्चित्य सः मां सूत्रद्वयमसूचयत् याभ्यां सन्धिः भवति।
एङि पररूपम् (६.१.९४) इतीदं सूत्रं वृद्धिरेचि (६.१.८७) इत्यस्य अपवादः अस्ति। एङि पररूपम् (६.१.९४) इत्यनेन वृद्धिः न भवति किन्तु ए इति पररूपं भवति। किन्तु एङि पररूपम् (६.१.९४) इत्यस्य अपवादः अस्ति एत्येधत्यूठ्सु (६.१.८९) यस्मात् वृद्धिः भवति।
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम्॥गीता ६.२७॥
अन्वयः – उत्तमं सुखम् हि उपैति प्रशान्तमनसं शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम् एनं योगिनम्।

२०१९-०९-२० शुक्रवासरः (2019-09-20 Friday)

विपरीतच्छेदगुणाः (Multiplied with opposite denominators)

विपरीतच्छेदगुणा राश्योश्छेदांशकाः समच्छेदाः।
सङ्कलितेंऽशा योज्या व्यवकलितेंऽशान्तरं कार्यम्॥ब्रह्मगुप्तगणितम्॥
छेदः denominator, अंशकः numerator, समच्छेदाः on common denominator, सङ्कलितः added, व्यकलितः subtracted.
By the multiplication of the numerator and denominator of each (fractional) quantities by the other denominators, the quantities are reduced to a common denominator. In addition, the numerators are united, in subtraction their difference is taken. Translation by Venugopal D. Heroor.
विपरीत छेदगुणः विपरीतच्छेदगुणः – छे च (६.१.७१) इति सूत्रेण तुक् आगमः भवति तत् परं स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०)  इति सूत्रेण चत्वम्।
तुक् प्रकरणम्।
ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् (६.१.६९) विजित्य।
संहितायाम् (६.१.७०) इति अधिकारसूत्रमस्ति।
छे च (६.१.७१) स्वच्छन्दः।
आङ्माङोश्च (६.१.७२) आच्छादयति।
दीर्घात् पदान्ताद् वा (६.१.७३) चेच्छिद्यते।

२०१९-०८-३१ शनिवासरः (2019-08-31 Saturday)

क्रुद्धम् (Angry)

क्रुद्धम् – नपुंसकलिङ्गः प्रथमाविभक्तिः एकवचनम्
क्रुधँ क्रोधे दिवादि: परस्मैपदी अनिट् अकर्मकः पुषादिः अदित्
क्रुध् क्त (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), तस्य लोपः (१.३.९), क्तक्तवतू निष्ठा (१.१.२६), निष्ठा (३.२.१०२), कर्तरि कृत् (३.४.६७), लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः (३.४.६९), तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः (३.४.७०))
क्रुध् त (लशक्वतद्धिते (१.३.८), तस्य लोपः (१.३.९))
क्रुध् ध (झषस्तथोर्धोऽघः (८.२.४०))
क्रुद्ध (झलां जश् झशि (८.४.५३))
क्रुद्ध सुँ (कृत्तद्धितसमासाश्च (१.२.४६), स्वौजसमौट्छष्टाभ्यांभिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् (४.१.२))
क्रुद्ध स् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), तस्य लोपः (१.३.९))
क्रुद्धम् (अतोऽम् (७.१.२४))

२०१९-०७-०५ शुक्रवासरः (2019-07-05 Friday)