Learn Sanskrit while blogging
जागृ + सन् + क्त + सुँ = जिजागरिषितः
अत्र इको झल् (१.२.९) इति सूत्रेण सन्निति किद्वद् भवति तस्मात् गुणनिषेधः। किन्तु अत्र जाग्रोऽविचिण्णल्ङित्सु (७.३.८५) इति सूत्रेण सार्वधातुकार्धधातुकयोः अङ्गस्य गुणो भवति।
तस्मात् जागरित्वा, जागरितः इत्यादीनि रूपाणि।
२०२१-०१-१२ मङ्गलवासरः (2021-01-12 Tuesday)
सः पितृभ्यां सह क्रीडन् मोमुद्यते।
मुद् + यङ् + त = मोमुद्यते।
धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ् (३.१.२२) – क्रिया के बार बार किये जाने या अतिशय किये जाने को क्रियासमभिहार कहते हैं (भैमी)।
अत्र सन्यङोः (६.१.९) इत्यनेन द्वित्वं तदन्तरं गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणः यस्मात् मोमुद्य इति धातुः निष्पद्यते यः आत्मनेपदी च। अत्र ध्यातव्यं यङ् इति आर्धधातुकं किन्तु न वलादि तथा इडागमो न भवति। यङ् ङित् च तथा क्ङिति च (१.१.५) सूत्रेण लघुपदन्तस्य गुणो न भवति।
२०२१-०१-०८ शुक्रवासरः (2021-01-08 Friday)
निर् बन्ध भावे घञ् – अभिनिवेशः निर्बन्धोऽपि पाठः इति हेमचन्द्रः। अभिलषितप्राप्तौ भूयो यत्नः। आग्रहे।
अवस्तुनिर्बन्धपरे कथं नु ते? Why are you intent on a bad object?
सैनिकानां प्रमाथेन सत्यमोजायितं त्वया।
जामदग्न्यस्य दमने न हि निर्बन्धमर्हसि॥उत्तररामचरिते कुमारविक्रमो नाम पञ्चमेऽङ्के द्वात्रिंशतः श्लोकः ५.३२॥
Sumantra (the charioteer of Chandraketu the son of Lakshmana): By crushing the army (that was meant to protect the Ashvamedha horse) you (Luv, the student of Valmiki) have shown your true brilliance but you should not persist in criticising the one (Ramabhadra) who subdued the son of Jamadagni (Parashuram).
२०२१-०१-०५ मङ्गलवासरः (2021-01-05 Tuesday)
उदर्कः (उत् + ऋच् + घञ्) उत्तरकालोद्भवफलम् इत्यमरः।
अन्यच्च किं न स्मरसि यदवोचदृष्यशृङ्गाश्रमे युष्माकं कुलगुरुर्भवितव्यं तथेत्युपजातमेव किं तु कल्याणोदर्कं भविष्यतीति। इति उत्तररामचरिते अरुन्धती कौसल्यां भणति।
ऋचँ स्तुतौ दीप्तौ च तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् धातुरस्ति।
ऋच् इति याभ्यां गायत्रमृच्यते, ऋच्यते स्तूयतेऽनया, त्रेधा विहिता वागृचो यजूंषि सामानि, ऋचः सामानि जज्ञिरे।
लट्लकारः
ऋचति ऋचतः ऋचन्ति
ऋचसि ऋचथः ऋचथ
ऋचामि ऋचावः ऋचामः
२०२१-०१-०२ शनिवासरः (2021-01-02 Saturday)
तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च तथैव गरुडारुणौ।
आरुणिर्वारुणिश्चैव वैनतेयाः प्रकीर्तिता॥महाभारते आदिपर्वणि पञ्चषष्टितमे अध्याये चत्वारिंशत्तमः श्लोकः १.६५.४०॥
तार्क्ष्यः अरिष्टनेमिः गरुडः अरुणः आरुणिः वारुणिः च विनतायाः अपत्यानि इति प्रकीर्तिताः।
आकारान्तस्य अङ्गस्य तद्धितप्रत्यये परे लोपः – (इयं सिद्धिः www.ashtadhyayi.com इति जालपत्रात् द्वीकृत्वा स्थापिता)
विनता + ढक् [तस्यापत्यम् ४.१.९२ अस्मिन् अर्थे स्त्रीभ्यो ढक् ४.१.१२० इति ढक्-प्रत्ययः]
→ विनता + एय [आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् ७.१.२ इति ढकारस्य एय्-आदेशः]
→ वैनता + एय [किति च ७.२.११८ इति आदिवृद्धिः]
→ वैनत् + एय [एकारे परे यचि भम् १.४.१८ इत्यनेन अङ्गस्य भसंज्ञा । अतः यस्येति च ६.४.१४८ इति अङ्गस्य आकारस्य लोपः]
→ वैनतेय
२०२०-१२-३१ गुरुवासरः (2020-12-31 Thursday)
शिषँ हिंसायाम् भ्वादिः परस्मैपदी यथा शिशुपालवधे –
स्निग्धाञ्जनश्यामरुचिः सुवृत्तो वध्वा इवाध्वंसितवर्णकान्तः ।
विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव॥शिशुपालवधम् ३.६३॥
शिषॢँ विशेषणे रुधादिः परस्मैपदी यथा उत्तररामचरिते –
सुहृदिव प्रकटय्य सुखप्रदः प्रथमेकरसामनुकूलताम्।
पुनरकाण्डविवर्तनदारुणो विधिरहो विशिनष्टि मनोरुजम्॥उत्तररामचरितम् ४.१५॥
मनोरुजम् मनोव्यथाम्।
वि शिष् तिप् -> वि शि श्नम् ष् ति = विशिनष्टि अत्र रुधादिभ्यं श्नम् (३.१.७८) मिदचोऽन्त्यात्परः (१.१.४७) सार्वधातुकमपित् (१.२.४) ष्टुना ष्टुः (८.४.८१) सूत्रैः विशिनष्टि इत्यस्य सिद्धिर्भवति।
शिषँ असर्वोपयोगे चुरादिः उभयपदी यथा रघुवंशे –
स नादं मेघनादस्य धनुश्चेन्द्रायुधप्रभम्।
मेघस्येव शरत्कालो न किञ्चित्पर्यशेषयत्॥रघुवंशम् १२.७९॥
२०२०-१२-२९ मङ्गलवासरः (2020-12-29 Tuesday)
सङ्ख्याशब्देषु त्रयस् चतुर् इति स्तः। समस्तपदेषु अनयोः शब्दयोः रूपाणि अवलोक्य केषाञ्चन सूत्राणां प्रयोगः बोधितुं शक्यते।
स-सुजषो रुः (८.२.६६) हशि च (६.१.११४) – त्रयोदश त्रयोविंशतिः त्रयोनवतिः
खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) विसर्जनीयस्य सः (८.३.३४) कुप्वोः ≍क ≍पौ च (८.३.३७) – त्रयःपञ्चाशत् चतुःपञ्चाशत्
स-सुजषो रुः (८.२.६६) खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) विसर्जनीयस्य सः (८.३.३४) – त्रयस्त्रिंशत् त्रयश्चत्वारिंशत् त्रयष्षष्टिः त्रयस्सप्ततिः
खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) विसर्जनीयस्य सः (८.३.३४) – चतुस्त्रिंशत् चतुश्चत्वारिंशत् चतुष्षष्टिः चतुस्सप्ततिः
चतुर्दश चतुर्विंशतिः चतुरशीतिः चतुर्नवतिः
२०२०-१२-२८ सोमवासरः (2020-12-28 Monday)
द्व्यष्टनः सङ्ख्यायामबहुव्रीह्यशित्योः (६.३.४७) – द्वादश अष्टादश द्वाविंशतिः अष्टाविंशतिः द्वात्रिंशत् अष्टात्रिंशत् द्व्यशीतिः अष्टाशीतिः
त्रेस्त्रयः (६.३.४८) – त्रयोदश त्रयोविंशतिः त्रयस्त्रिंशत् त्र्यशीतिः
विभाषा चत्वारिंशत्प्रभृतौ सर्वेषाम् (६.३.४९) – द्वाचत्वारिंशत् द्विचत्वारिंशत् त्रयश्चत्वारिंशत् त्रिचत्वारिंशत् अष्टाचत्वरिंशत् अष्टचत्वारिंशत्
२०२०-१२-२७ रविवासरः (2020-12-27 Sunday)
झलादि सन् इति शुद्धः सन्। सेट् सन् इति अजादि सन् इति ज्ञायते।
इको झल् (१.२.९), हलन्ताच्च (१.२.१०) इति सूत्रायोः यत्र प्रसक्तिरस्ति तत्र सन् किति भवति यस्मात् गुणनिषेधो भवति।
इको झल् (१.२.९) इत्यनेन भू सन् तिप् = बुभूषति।
हलन्ताच्च (१.२.१०) इत्यनेन भिद् सन् तिप् = बिभित्सति।
मन्ये इमे सूत्रे सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) पुगन्तस्यलघुपधस्य च (७.३.८६) इति सूत्रे बाधेते। कथं सन् इति सर्वत्र किति न भवितुमर्हति? यतो हि अकिति सम्प्रसारणं बाधते।
२०२०-१२-२२ मङ्गलवासरः (2020-12-22 Tuesday)
तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुँप् (५.२.९४)
यह इसका है अथवा यह इस में है इन अर्थों में प्रथमान्त प्रातिपदिक से परे तद्धितसंज्ञक मतुँप् प्रत्यय हो इति भैमीव्याख्ययोपेतायां लघुसिद्धान्तकौमुद्यां तद्धितप्रकरणे मत्वर्थीयाः इति अध्याये पञ्चमे भागे त्रिशततमे पृष्ठे।
जान इदं सर्वमचिरं विस्मरिष्यामि किन्तु यदा पठामि तदा यमानन्दमनुभवामि सः आनन्दः न कोऽपि मनोरञ्जनसाधनं दातुं शक्नोति। अद्वितीयानन्दाय सूत्राणि पठामि।
भूम-निन्दा-प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने।
सम्बन्धेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः॥
भूमन् गोमान्, निन्दा कुष्ठी पुरुषः, प्रशंसा रूपवान्, अतिशायन बलवान् मल्लः, सम्बन्धः दण्डोऽस्त्यस्य दण्डी।
२०२०-१२-१९ शनिवासरः (2020-12-19 Saturday)
