माण्डुक्योपनिषद् (Mandukya Upanishad)

गतशुक्रवासरे एकेन मित्रेण सह अहं जागरितस्थानः स्वप्नस्थानः सुषुप्तस्थानः इत्येषां चर्चां करोमि स्म। इदानीमहं वेदान्तविषय एकं पुस्तकं पठामि। यत् मया पठितं तस्याधारेण सुषुप्तस्थानेन सह चेतनायाः सम्मेलनमकरवम्।
अद्य सर्वप्रियानन्दस्य व्याख्यानस्य श्रवणमारब्धो यत्र स माण्डुक्योपनिषदश्चर्चां करोति। तच्छ्रुत्वा मया माण्डुक्योपनिषद् दृष्टा। तत्र पञ्चमो मन्त्रोऽस्ति-
यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति तत् सुषुप्तम्।
सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक् चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादः॥माण्डुक्योपनिषद् ५॥
यदहं चेतनेत्यकथयं तदत्र चेतोमुखः प्राज्ञ इत्यस्ति।

२०२०-०१-२१ मङ्गलवासरः (2020-01-21 Tuesday)

नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय (There is no other road for the great passage)

अद्य श्वेताश्वतरोपनिषद् इत्यस्य आनन्दमन्वभूयम्। अस्यामुपनिषदि अनेके मन्त्राः गीतायाः अन्याभ्यः उपनिषद्भ्यः गृहीतानि। अस्यामुपनिषदि षडध्यायाः सन्ति त्रयोदशाधिकशतं मन्त्राः च सन्ति।
प्रथमे अध्याये अस्ति किं कारणं ब्रह्म (Is Brahman the cause) इत्यस्य उत्तरम्।
द्वितीये अध्याये प्राप्तस्य योगाग्निमयं शरीरम् (possessed of a body made of the fire of yoga) इति योगाय निर्देशनमस्ति।
तृतीये अध्याये य एवैक उद्भवे सम्भवे च (The one who is alone at the time of creation and dissolution) इति एकस्य देवस्य वर्णनमस्ति।
चतुर्थे अध्याये वर्णाननेकान् निहितार्थो दधाति (gives rise to various colours with the help of His own power) इति सः एकः कथं बहुधा भवति इत्यस्य वर्णनमस्ति।
पञ्चमे अध्याये अङ्गुष्ठमात्रः (His size is as the size of a man’s thumb) इति कथं सः एकः योनिं योनिमधितिष्ठति इत्यस्य वर्णनमस्ति।
षष्ठे अध्याये तत्कर्म कृत्वा विनिवर्त्य भूयः (After seeing the creation in motion and withdrawing Himself from it) इति देवतानां परमं च दैवम् इत्यस्य वर्णनमस्ति।

२०२०-०१-१३ सोमवासरः (2020-01-13 Monday)

पूर्णमदः (This is infinite (and perfect))

एकेन मित्रेण निर्दिष्टम् Infinity and the Mind – The Science and Philosophy of the Infinite by Rudy Rucker, 1982 इति पुस्तकं पठत्विति। पुस्तके तृतीये पृष्ठे अस्ति In Aristotle’s words, “… being infinite is a privation, not a perfection but the absence of a limit …”
मन्ये भारतीयानामृषीणां असङ्ख्यम् अपरिमेयम् इति किमस्ति तस्य कल्पना सुदृढासीत्। त असङ्ख्यं अपरिमेयं पूर्णमित्येव (perfect) मन्यन्ते। ते उद्घोषयन्
पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते॥

२०१९-१२-२६ गुरुवासरः (2019-12-26 Thursday)

कल्पते (Becomes Fit)

कृप्  (क्लृप्) भ्वादिगणीयः आत्मनेपदी अकर्मकः वेट् धातुः।
कॢपिसम्पद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या इति वार्तिकोऽस्ति चतुर्थी सम्प्रदाने (२.३.१३) इति सूत्रेण सह।
यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते॥गीता २।१५॥ (becomes fit for immortality)
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते॥गीता १४।२६॥ (becomes fit for Brahma state)
आयुर्यज्ञेन कल्पतां प्राणो यज्ञेन कल्पतां चक्षुर्यज्ञेन कल्पताम् इति यजुर्वेदे नवमे अध्याये एकविंशे श्लोके। अत्र यज्ञेन तृतीयास्ति न चतुर्थी। कथम्?

भट्टमहाभागाः लिखन्ति – कलृपि यज्ञस्य सम्पद्यमनत्वं सम्पद्यमाने न विवक्षितम्। आयुरादीनां हेतुत्वमेव विवक्षितमायुरादीनां सामर्थ्ये। तथा च, यज्ञेन हेतुना, आयुः समर्थं भवतु, प्राणः समर्थो भवतु, चक्षुः स्वकार्ये समर्थं भवतु इत्यर्थः विवक्षितः। न तु यज्ञः आयुरूपेण सम्पद्यमानो भवतु इत्यादिरूपेण। तदैव आयुषे यज्ञः कल्पतामिति प्रयोगः। यज्ञः एव आयुः सम्पद्यते चेदेव तथा प्रयोगः। क्लृपि संपद्यमाने चेति। क्लृपीति सप्तमी। सम्पत्तिः=विकारात्मना उत्पत्तिः। परिणाम इति यावत्। क्लृपिधातौ प्रयुज्यमाने सति संपद्यमानेऽर्थे वर्तमानाच्चतुर्थी वाच्येत्यर्थः। भक्तिरिति। ज्ञानात्मना परिणमते इत्यर्थः।

२०१९-१२-०५ गुरुवासरः (2019-12-05 Thursday)

विदथम् (Knowledge)

सोमस्य मा तवसं वक्ष्यग्ने वह्निं चकर्थ विदथे यजध्यै।
देवाँ अच्छा दीद्यद् युञ्जे अद्रिं शमाये अग्ने तन्वं जुषस्व॥ऋग्वेदः ३.१.१॥
Bear me that I may be strong to hold the wine, O Fire, for thou hast made me a carrier flame of sacrifice in the getting of knowledge: I shine towards the gods, I put the stone to its work, I attain to the peace; O Fire, take delight in my body. Sri Aurobindo, Hymns to the Mystic Fire, Sri Aurobindo Ashram, Pondicherry, 1985.
विदथं ज्ञानम् इति श्रीअरविन्दः विदथं यज्ञम् इति सायणाचार्यः।
शमाये शान्तये इति श्रीअरविन्दः शमाये स्तोमि इति सायणाचार्यः।
वह्निः यः वहति।
श्रीअरविन्दः वेदान् ज्ञानाय अर्थयते किन्तु सायणाचार्यः कर्मकाण्डाय।

२०१९-०६-२५ मङ्गलवासरः (2019-06-25 Tuesday)

अभीद्धात् तपसः अधि (From the shining tapas)

ऋतं च सत्यं चाभीद्धात्तपसोऽध्यजायत।
ततो रात्र्यजायत ततः समुद्रो अर्णवः॥
The truth (established and dynamic) were born from the shining tapas. From that night and from that the quiet and the roaring ocean.
अधि Apte – In the Veda अधि is supposed by B. and R. to have the senses of ‘out of’, ‘from’, ‘of’, ‘among’, ‘before’, ‘beforehand’, ‘for’, ‘in favour of’, ‘in’, ‘at’.
अभीद्धम् -> इन्ध क्त सुँ
जन्  [ जनीँ प्रादुर्भावे ] दिवादि: आत्मनेपदी सेट् अकर्मकः ईदित्
अजायत – लङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्

२०१९-०६-०३ सोमवासरः (2019-06-03 Monday)

अभिशस् (to hurt, injure, attack)

शस् – शसुँ हिंसायाम् भ्वादिः परस्मैपदी सेट् अकर्मकः उदित्
शसति शसतः शसन्ति
शससि शसथः शसथ
शसामि शसावः शसामः
ॐ अयाश्चाग्नेऽस्यनभिशस्तिपाश्च सत्यमित्त्वमयासि अया नो यज्ञं वहास्यया नो धेहि भेषजं स्वाहा। इदमग्नये अयसे इदन्न मम॥कात्या. श्रौ. सूत्रम् २५.१.१२॥
ॐ अग्ने अयाः असि अनभिशस्तिपाः च सत्यम् इत् त्वम् अयाः असि अयाः नः यज्ञं वहासि। अयाः नः भेषजं धेहि स्वाहा। इदम् अग्नये अयसे इदं न मम।
अनभिशस्तिपाः न अभिहिंस्यते इति रक्षति।
अयाः सर्वव्यापकः।

२०१९-०५-२८ मङ्गलवासरः (2019-05-28 Tuesday)