यमक्षयः (The residence of Yama)

निवर्तय रथं शीघ्रं दण्डकान्नय मामपि।
अथ तान्नानुगच्छामि गमिष्यामि यमक्षयम्॥रामायणम् २.६०.३॥
(Kaushalya says:) Turn back the chariot quickly (and) take me also to the Dandaka forest. If I do not follow them (Ram, Lakshman, and Sita) then I will go to the abode of Yama.
क्षि + अच् + सुँ = क्षयः। अच् इत्यस्य च् इत्यस्य इत् संज्ञा अस्ति।
क्षि अ इति आर्धधातुके प्रत्यये सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) सूत्रेण गुणादेशः, क्षे अ तत् परम् एचोऽयवायावः (६.१.७८) इत्यनेन क्षय तत् परं क्षय सुँ क्षयः।

[06.0143] क्षि  [क्षि निवासगत्योः] तुदादि: परस्मैपदी सेट् सकर्मकः

२०१९-१०-१७ गुरुवासरः (2019-10-17 Thursday)

भृष्टः (Roasted)

मह्यं भृष्टाः भल्लातकाः (cashew-nuts) अतीव रोचन्ते।

भृष्टः – पुंलिङ्गः प्रथमाविभक्तिः एकवचनम्
भ्रस्ज् [भ्रस्जँ पाके] तुदादि: उभयपदी अनिट् सकर्मकः अदित्
भ्रस्ज् क्त (क्तक्तवतू निष्ठा (१.१.२६), निष्ठा (३.२.१०२), कर्तरि कृत् (३.४.६७), लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः (३.४.६९), तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः (३.४.७०))
भ्रस्ज् त (लशक्वतद्धिते (१.३.८), तस्य लोपः (१.३.९))
भृस्ज् त (ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६))
भृज् त (स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९))
भृष् त (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६))
भृष्ट (ष्टुना ष्टुः (८.४.४१))
भृष्ट सुँ (कृत्तद्धितसमासाश्च (१.२.४६), स्वौजसमौट्छष्टाभ्यांभिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् (४.१.२))
भृष्ट स् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), तस्य लोपः (१.३.९))
भृष्टः (ससजुषो रुः (८.२.६६), खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५))

२०१९-०७-२० शनिवासरः (2019-07-20 Saturday)

मम मनसि संशयः आसीत् यतो हि अयं क्रमः सम्यगस्ति।
भृज् त् (स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९))
भृष् त (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६))
(स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९)) इत्यनेनसूत्रेणभ्रस्ज इति धातोः भृज् इति भवति तस्मात् कथं (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६)) इत्यिदं सूत्रं कथं संभवति?

डॉभट्टमहाभागेन अस्मात् तस्य संशयस्य निवारणम् अकरवम्।
छिन्नेऽपि पुच्छे श्वा चैव न चाश्वो न च गर्दभः इति न्यायः। एकदेशविकृतमनन्यवत् इति परिभाषा।

चिकीर्षति (Wishes to do)

तदत्र दयानिधेरनन्ततेजसस्तेऽयं जनः काञ्चिदाज्ञा चिकीर्षति। सप्तमोच्छ्वासः दशकुमारचरितं महाकविदण्डिना विरचितम्।
चिकीर्षति – लट्लकारः परस्मैपदी प्रथमपुरुषः एकवचनम्
डुकृञ् करणे तनादि: उभयपदी अनिट् सकर्मकः ड्वित् ञित्
कृ (आदिर्ञिटुडवः (१.३.५), हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ सन् (धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा (३.१.७))
कृ स (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ स लट् (वर्तमाने लट् (३.२.१२३))
कृ स ल् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ स तिप् (तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् (३.४.७८))
कृ स ति (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ कृ स ति (सन्यङोः (६.१.९), एकचो द्वे प्रथमस्य (६.१.१))
कर् कृ स ति (उरत् (७.४.६६))
क कृ स ति (हलादिः शेषः (७.४.६०))
क कॄ स ति (अज्झनगमां सनि (६.४.१६))
क किर् स ति (ॠत इद्धातोः (७.१.१००), उरण् रपरः (१.१.५१))
क कीर् स ति (हलि च (८.२.७७))
च कीर् स ति (कुहोश्चुः (७.४.६२))
चि कीर् स ति (सन्यतः (७.४.७९))
चिकीर्षति (हलन्ताच्च (१.२.१०), आदेशप्रत्यययोः (८.३.५७))

२०१८-१२-२९ शनिवासरः (2018-12-29 Saturday)

प्रोञ्छति (Wipes)

श्रीचारुदत्तशास्त्रिविरचिते उपसर्गार्थचन्द्रिका इति पुस्तके षष्ठे पृष्ठे अस्ति –
उञ्छ् (उछि उञ्छे)। उञ्छः कणश आदानमिति वैजयन्त्यां यादवः। लिखितमपि ललाटे प्रोञ्छितुं कः समर्थः (हित. १।२१)। प्रमार्जितुमित्यर्थः।
अहं पटलं प्रोञ्छामि। I wipe the table.
अहं अङ्गोञ्छेन मम गात्रं प्रोञ्छामि।

२०१६-१२-२९ गुरुवासरः (2016-12-29 Thursday)

व्याप्रियते (He is busy)

पृङ् इति धातुः तुदादिगणीयः अकर्मकः अनिट् आत्मनेपदी धातुः अस्ति। प्रायेणायं धातुः वि आङ् इति उपसर्गद्वयपूर्वकः अस्ति। अस्य धातोः रूपाणि सूत्रद्वयेन भवन्ति।
रिङ् शयग्लिङ्क्षु ७।४।२८। अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ ६।४।७७।
व्याप्रियते व्याप्रियेते व्याप्रियन्ते
व्याप्रियसे व्याप्रियेथे व्याप्रियध्वे
व्याप्रिये व्याप्रियावहे व्याप्रियामहे

२०१६-०६-०५ रविवासरः (2016-06-05 Sunday)

पृङ् धातुः (To be busy)

पृङ् इति तुदादिगणीयः आत्मनेपदी अनिट् नित्यं व्याङ्पूर्वः धातुः अस्ति।
रिङ् श्यग्लिङ्क्षु (७.४.२८) अनेन सूत्रेण पृङ् धातोः अङ्गं भवति प्रि इति।
सः व्याप्रियते। तौ व्याप्रियेते। ते व्याप्रियन्ते।
अहं व्याप्रिये। मया व्यापृतम्। निरामयाय व्यापर्तव्यम्।

२०१६-०१-१३ बुधवासरः (2016-01-13 Wednesday)

आद्रिये (Respect)

अहं सुषमास्वराजम् आद्रिये। अहं दुःखितः अस्मि यतो हि सा अस्मिन् ललितमोदीविवादे संलग्ना अस्ति।

आद्रिये – लट्लकारः, आत्मनेपदी, उत्तमपुरुषः, एकवचनम्।
दृङ् आदरे [१२९३] तुदादिगणीयः आत्मनेपदी अनिट्
दृ (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
दृ लँट् (वर्तमाने लट् (३.२.१२३))
दृ इट् (तिप्तस्झि॰ (३.४.७८))
दृ इ (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
दृ श इ (—तुदादिभ्यः शः (३.१.७७))
दृ अ इ (लशक्वतद्धिते (१.३.८), तस्य लोपः (१.३.९))
द् रिङ् अ इ (रिङ् शयग्लिङ्क्षु (७.४.२८))
द् रि अ त (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
द् र् इयङ् अ इ (अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७))
द् र् इय् अ इ (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
द्रिय ए (टित आत्मनेपदानां टेरे (३.४.७९))
द्रिये (अतो गुणे (६.१.९७))
आद्रिये

२०१५-०६-१७ बुधवासरः (2015-06-17 Wednesday)