Learn Sanskrit while blogging
उदर्कः (उत् + ऋच् + घञ्) उत्तरकालोद्भवफलम् इत्यमरः।
अन्यच्च किं न स्मरसि यदवोचदृष्यशृङ्गाश्रमे युष्माकं कुलगुरुर्भवितव्यं तथेत्युपजातमेव किं तु कल्याणोदर्कं भविष्यतीति। इति उत्तररामचरिते अरुन्धती कौसल्यां भणति।
ऋचँ स्तुतौ दीप्तौ च तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् धातुरस्ति।
ऋच् इति याभ्यां गायत्रमृच्यते, ऋच्यते स्तूयतेऽनया, त्रेधा विहिता वागृचो यजूंषि सामानि, ऋचः सामानि जज्ञिरे।
लट्लकारः
ऋचति ऋचतः ऋचन्ति
ऋचसि ऋचथः ऋचथ
ऋचामि ऋचावः ऋचामः
२०२१-०१-०२ शनिवासरः (2021-01-02 Saturday)
पुष्पवृष्टिं विचित्रां तु व्यसृजंस्ते पुनःपुनः।
दिवस्पृशोऽथ संघुष्टाः पक्षिभिर्मधुस्वनैः॥महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि ७०.१०॥
विसृज् धातोः लङ्लकारप्रथमपुरुषः एकवचनम् इति व्यसृजन्।
व्यसृजन् + ते = व्यसृजंस्ते। नश्छव्यप्रशान् (८.३.७) इति सूत्रेण नकारस्य रुँ इति आदेशो भवति तत् परम् अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः (८.३.४) सूत्रेण अनुस्वारः, खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५) विसर्जनीयस्य सः (८.३.३४) इत्याभ्यां रकारस्य सकारः भवति।।
स्पृशः – स्पृश् इत्यस्य प्रथमाविभक्तिः बहुवचनम्।
Touching the skies and resonating with the sweet chirping of the birds, they (the trees) let loose the many coloured rain of flowers again and again.
२०२०-१२-१२ शनिवासरः (2020-12-12 Saturday)
कृत्यचः (८.४.२९) इति सूत्रस्यैकं वार्तिकमस्ति कृत्यस्थस्य णत्वे निर्विण्णस्य उपसंख्यानं कर्तव्यम्। न्यासेऽस्ति लाभसत्ताविचारणार्थानां विदीनामन्यतम् (from one of (these) vid) अस्य रूपं न विदँ ज्ञाने इत्यस्य सेट्त्वात्।
धातुपाठे विदँ ज्ञाने अदादिः विदँ सत्तायां दिवादिः विदॢँ लाभे तुदादिः विदँ विचारणे रुधादिः विदँ चेतनाख्याननिवासेषु इति पञ्च धातवः सन्ति। तेषु विदँ ज्ञाने विदँ चेतनाख्याननिवासेषु इति धातू सेट् स्तः। यतो हि निर्विण्णः इति पदे इडागमः न आगच्छति तस्मात् मन्ये यः विद् धातुः निर्विण्णः इति पदेऽस्ति सः विदँ ज्ञाने इति नास्ति।
२०२०-०९-१४ सोमवासरः (2020-09-14 Monday)
संहिता
यदि॒न्द्राह॑न्प्रथम॒जामही॑ना॒मान्मा॒यिना॒ममि॑ना॒ः प्रोत मा॒याः ।
आत्सूर्यं॑ ज॒नय॒न्द्यामु॒षासं॑ ता॒दीत्ना॒ शत्रुं॒ न किला॑ विवित्से ॥
विद् धातोः लिट्लकारस्य मध्यमपुरुषेकवचने विविदिषे इति रूपम् भवति।
एकं सूत्रमस्ति कृसृभृवृस्तुद्रुस्रुश्रुवः लिटि (७.२.१३) इति। अनेन सूत्रेण कृ सृ भृ वृ स्तु द्रु स्रु श्रु इत्येतेषां लिटि प्रत्यये इडागमो न भवति। यत् सायणाचार्य लिखति विदॢ लाभे क्रादिनियमात् प्राप्तः इट् व्यत्ययेन न भवति इति। अनेन मन्ये छन्दसि सर्वत्र लिटि इडागमः विकल्पेन भवति। इडागमे अभावे – वि विद् से – इत्यत्र चर्त्वं यस्मात् विवित्से।
२०२०-०८-०२ रविवासरः (2020-08-02 Sunday)
स्फलँ सञ्चलने इति धातोः आस्फालनम् इति शब्दः निष्पद्यते।
स्फलँ सञ्चलने तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् कुटादिः।
संस्कृतभाषामज्ञातं प्रतीयते हस्ती यथा कर्णौ चालयति तस्मै कः शब्दः इति किन्तु पश्यतु कथं सारल्येन स्फल् धातोः हस्तिनः तस्यै क्रियायै कथमास्फालनं निष्पद्यते इति।
अनवरतधनुर्ज्यास्फालनक्रूरपूर्वं
रविकिरणसहिष्णु खेदलेशैरभिन्नम् ।
उपचितमपि गात्रं व्यापतत्वादलक्ष्यं
गिरिजर इव नागः प्राणसारं बिभर्ति॥अभिज्ञानशाकुन्तलम् २.४॥
२०२०-०२-२६ बुधवासरः (2020-02-26 Wednesday)
निवर्तय रथं शीघ्रं दण्डकान्नय मामपि।
अथ तान्नानुगच्छामि गमिष्यामि यमक्षयम्॥रामायणम् २.६०.३॥
(Kaushalya says:) Turn back the chariot quickly (and) take me also to the Dandaka forest. If I do not follow them (Ram, Lakshman, and Sita) then I will go to the abode of Yama.
क्षि + अच् + सुँ = क्षयः। अच् इत्यस्य च् इत्यस्य इत् संज्ञा अस्ति।
क्षि अ इति आर्धधातुके प्रत्यये सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) सूत्रेण गुणादेशः, क्षे अ तत् परम् एचोऽयवायावः (६.१.७८) इत्यनेन क्षय तत् परं क्षय सुँ क्षयः।
२०१९-१०-१७ गुरुवासरः (2019-10-17 Thursday)
मह्यं भृष्टाः भल्लातकाः (cashew-nuts) अतीव रोचन्ते।
भृष्टः – पुंलिङ्गः प्रथमाविभक्तिः एकवचनम्
भ्रस्ज् [भ्रस्जँ पाके] तुदादि: उभयपदी अनिट् सकर्मकः अदित्
भ्रस्ज् क्त (क्तक्तवतू निष्ठा (१.१.२६), निष्ठा (३.२.१०२), कर्तरि कृत् (३.४.६७), लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः (३.४.६९), तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः (३.४.७०))
भ्रस्ज् त (लशक्वतद्धिते (१.३.८), तस्य लोपः (१.३.९))
भृस्ज् त (ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६))
भृज् त (स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९))
भृष् त (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६))
भृष्ट (ष्टुना ष्टुः (८.४.४१))
भृष्ट सुँ (कृत्तद्धितसमासाश्च (१.२.४६), स्वौजसमौट्छष्टाभ्यांभिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् (४.१.२))
भृष्ट स् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), तस्य लोपः (१.३.९))
भृष्टः (ससजुषो रुः (८.२.६६), खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८.३.१५))
२०१९-०७-२० शनिवासरः (2019-07-20 Saturday)
मम मनसि संशयः आसीत् यतो हि अयं क्रमः सम्यगस्ति।
भृज् त् (स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९))
भृष् त (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६))
(स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९)) इत्यनेनसूत्रेणभ्रस्ज इति धातोः भृज् इति भवति तस्मात् कथं (व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६)) इत्यिदं सूत्रं कथं संभवति?
डॉभट्टमहाभागेन अस्मात् तस्य संशयस्य निवारणम् अकरवम्।
छिन्नेऽपि पुच्छे श्वा चैव न चाश्वो न च गर्दभः इति न्यायः। एकदेशविकृतमनन्यवत् इति परिभाषा।
तदत्र दयानिधेरनन्ततेजसस्तेऽयं जनः काञ्चिदाज्ञा चिकीर्षति। सप्तमोच्छ्वासः दशकुमारचरितं महाकविदण्डिना विरचितम्।
चिकीर्षति – लट्लकारः परस्मैपदी प्रथमपुरुषः एकवचनम्
डुकृञ् करणे तनादि: उभयपदी अनिट् सकर्मकः ड्वित् ञित्
कृ (आदिर्ञिटुडवः (१.३.५), हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ सन् (धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा (३.१.७))
कृ स (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ स लट् (वर्तमाने लट् (३.२.१२३))
कृ स ल् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ स तिप् (तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् (३.४.७८))
कृ स ति (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
कृ कृ स ति (सन्यङोः (६.१.९), एकचो द्वे प्रथमस्य (६.१.१))
कर् कृ स ति (उरत् (७.४.६६))
क कृ स ति (हलादिः शेषः (७.४.६०))
क कॄ स ति (अज्झनगमां सनि (६.४.१६))
क किर् स ति (ॠत इद्धातोः (७.१.१००), उरण् रपरः (१.१.५१))
क कीर् स ति (हलि च (८.२.७७))
च कीर् स ति (कुहोश्चुः (७.४.६२))
चि कीर् स ति (सन्यतः (७.४.७९))
चिकीर्षति (हलन्ताच्च (१.२.१०), आदेशप्रत्यययोः (८.३.५७))
२०१८-१२-२९ शनिवासरः (2018-12-29 Saturday)
श्रीचारुदत्तशास्त्रिविरचिते उपसर्गार्थचन्द्रिका इति पुस्तके षष्ठे पृष्ठे अस्ति –
उञ्छ् (उछि उञ्छे)। उञ्छः कणश आदानमिति वैजयन्त्यां यादवः। लिखितमपि ललाटे प्रोञ्छितुं कः समर्थः (हित. १।२१)। प्रमार्जितुमित्यर्थः।
अहं पटलं प्रोञ्छामि। I wipe the table.
अहं अङ्गोञ्छेन मम गात्रं प्रोञ्छामि।
२०१६-१२-२९ गुरुवासरः (2016-12-29 Thursday)
पृङ् इति धातुः तुदादिगणीयः अकर्मकः अनिट् आत्मनेपदी धातुः अस्ति। प्रायेणायं धातुः वि आङ् इति उपसर्गद्वयपूर्वकः अस्ति। अस्य धातोः रूपाणि सूत्रद्वयेन भवन्ति।
रिङ् शयग्लिङ्क्षु ७।४।२८। अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ ६।४।७७।
व्याप्रियते व्याप्रियेते व्याप्रियन्ते
व्याप्रियसे व्याप्रियेथे व्याप्रियध्वे
व्याप्रिये व्याप्रियावहे व्याप्रियामहे
२०१६-०६-०५ रविवासरः (2016-06-05 Sunday)
