विशिनष्टि (Intensifies)

शिषँ हिंसायाम् भ्वादिः परस्मैपदी यथा शिशुपालवधे –
स्निग्धाञ्जनश्यामरुचिः सुवृत्तो वध्वा इवाध्वंसितवर्णकान्तः ।
विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव॥शिशुपालवधम् ३.६३॥
शिषॢँ विशेषणे रुधादिः परस्मैपदी यथा उत्तररामचरिते –
सुहृदिव प्रकटय्य सुखप्रदः प्रथमेकरसामनुकूलताम्।
पुनरकाण्डविवर्तनदारुणो विधिरहो विशिनष्टि मनोरुजम्॥उत्तररामचरितम् ४.१५॥
मनोरुजम् मनोव्यथाम्।
वि शिष् तिप् -> वि शि श्नम् ष् ति = विशिनष्टि अत्र रुधादिभ्यं श्नम् (३.१.७८) मिदचोऽन्त्यात्परः (१.१.४७) सार्वधातुकमपित् (१.२.४) ष्टुना ष्टुः (८.४.८१) सूत्रैः विशिनष्टि इत्यस्य सिद्धिर्भवति।
शिषँ असर्वोपयोगे चुरादिः उभयपदी यथा रघुवंशे –
स नादं मेघनादस्य धनुश्चेन्द्रायुधप्रभम्।
मेघस्येव शरत्कालो न किञ्चित्पर्यशेषयत्॥रघुवंशम् १२.७९॥

२०२०-१२-२९ मङ्गलवासरः (2020-12-29 Tuesday)

बृंहितम् (Roar of elephants)

सिंहनादैश्चैव योधानां शङ्खदुन्दुभिनिःस्वनैः।
रथनेमिस्वनैश्चैव सनागवरबृंहितैः॥महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि ६९.६॥
By the roaring of the lions, sounds of the conchs and drums of the warriors, the sound of the circumference of the wheels (as it hits the ground), and the roaring of the best of the elephants.
बृहिँ वृद्धौ शब्दे च भ्वादिः परस्मैपदी अकर्मकः सेट् (to grow, to prosper, to sound)
बृहन्ति कुञ्जरास्तत्र ह्या ह्रेषन्ति चासकृत्।
बृहिँ भाषायां चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट्

२०२०-१२-१३ रविवासरः (2020-12-13 Sunday)

सध्रयङ् (Turned to the same centre)

सध्रयञ्च् + सुँ = सध्रयङ्
सध्रयञ्च् इति प्रातिपदिकस्य सध्रीचीनः इति सम्बन्धी अस्ति।
सध्रीचीनेन वैराग्यं ज्ञानं च जनयिष्यति इति भागवते ४.२९.३८
ज्यायस्यंतश्चित्तिनो मा वि यौष्ठ सं राधयंतः सधुराश्चरंतः॥
अन्यो अन्यस्मै वल्गु वदंत एत सध्रीचीनान् वः संमनसस्कृणोमी॥
सम्यङ्चः – सम्यङ्च् जस् – going together
सम् अञ्चुँ गतिपूजनयोः इत्यस्य समः समि (६.३.९३) इति सूत्रेण समि अञ्चुँ इति भवति। तस्मात्
सम्यङ् सम्यञ्चौ सम्यञ्चः
सम्यञ्चम् सम्यञ्चौ समीचः
समीचा सम्यग्भ्याम् सम्यग्भिः
समीचे सम्यग्भ्याम् सम्यग्भ्यः
समीचः सम्यग्भ्याम् सम्यग्भ्यः
समीचः समीचोः समीचान्
समीचि समीचोः सम्यक्षु
हे सम्यङ् हे सम्यञ्चौ हे सम्यञ्चः
भैमिव्याख्ययोपेतायां लघुसिद्धान्तकौमुद्यां हलन्त-पुल्ँलिङ्ग-प्रकरणे, पृष्ठम् ४४४।
मा भ्राता भ्रातरं द्विक्षन्मा स्वसारमुत स्वसा।
सम्यञ्चः सव्रता भूत्वा वाचं वदत भद्रया॥अथर्ववेदः ३.३०॥

२०२०-१०-०९ शुक्रवासरः (2020-10-09 Friday)

युज् इति धातुत्रयम् (Three yuj dhaatus)

दिवादिः समाधौ (meditate) योगाय युज्यस्व।
रुधादिः योगे (union) युञ्जनेवं सदात्मानम्।
चुरादिः संयमने (bind) तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव इति प्रयोगत्रयम्।
युज् इति धातुं यदा पश्यामस्तदा चिन्तनीयमयं धातुः कस्मिन् गणेऽस्ति इति। सम्यगर्थबोधाय धातुत्रयस्य अर्थेषु भेदाः चिन्तनीयाः।

युज् युजँ समाधौ दिवादिः, आत्मनेपदी, अकर्मकः, अनिट्   (to concentrate, to focus, to abstain from senses, to meditate)
युज् युजिँर् योगे रुधादिः, उभयपदी, सकर्मकः, अनिट्   (to bind, to restrain, to join, to unite, to apply, to combine)
युज् युजँ संयमने चुरादिः, उभयपदी, सकर्मकः, सेट्   (to restrain, to control, to bind)

२०२०-१०-०४ रविवासरः (2020-10-04 Sunday)

विदँ सत्तायाम् इत्यनेन निष्पन्नः निर्विण्णः (From vid, to exist, comes nirvinna sorrow)

कृत्यचः (८.४.२९) इति सूत्रस्यैकं वार्तिकमस्ति कृत्यस्थस्य णत्वे निर्विण्णस्य उपसंख्यानं कर्तव्यम्। न्यासेऽस्ति लाभसत्ताविचारणार्थानां विदीनामन्यतम् (from one of (these) vid) अस्य रूपं न विदँ ज्ञाने इत्यस्य सेट्त्वात्।
धातुपाठे विदँ ज्ञाने अदादिः विदँ सत्तायां दिवादिः विदॢँ लाभे तुदादिः विदँ विचारणे रुधादिः विदँ चेतनाख्याननिवासेषु इति पञ्च धातवः सन्ति। तेषु विदँ ज्ञाने विदँ चेतनाख्याननिवासेषु इति धातू सेट् स्तः। यतो हि निर्विण्णः इति पदे इडागमः न आगच्छति तस्मात् मन्ये यः विद् धातुः निर्विण्णः इति पदेऽस्ति सः विदँ ज्ञाने इति नास्ति।

२०२०-०९-१४ सोमवासरः (2020-09-14 Monday)

देग्धि इति देहः (It grows so it’s a body)

दिहँ उपचये अदादिः उभयपदी अकर्मकः अनिट् (to grow)
देग्धि लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
दिह् शप् तिप् -> दिह् ति (अदिप्रभृतिभ्यः शपः (२.४.७२))
देह् ति (पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६))
देघ् ति (दादेर्धातोर्घः (८.२.३२))
देघ् धि (झषस्तथोर्धोऽधः (८.२.४०))
देग्धि (झलां जश् झशि (८.४.५३))

२०२०-०८-१६ रविवासरः (2020-08-16 Sunday)

पराभवोऽप्युत्सव एव मानिनाम् (Defeat is also a festival for the honourable)

ननु सर्वप्राणिसाधारण्यामापदि का परिदेवनेत्यत्राह –
द्विषन्निमित्ता यदियं दशा ततः समूलमुन्मूलयतीव मे मनः।
परैरपर्यासितवीर्यसम्पदां पराभवोऽप्युत्सव एव मानिनाम्॥किरातार्जुनीयम् १.४१॥
क्योंकि आपकी यह दुरवस्था शत्रुकृत है इसलिये मेरे मन को मानों जड से उखाड रही है अर्थात् मन तो अत्यन्त वेचैन कर रही है। शत्रुओं के द्वारा जिनके पराक्रम नष्ट नहीं किये गये हैं ऐसे मानियों के (लिये) दैवकृत आपत्ति भी उत्सव के समान है, मानहानि दुःसह है आपत्ति नहीं। श्रीबदरीनारायणमिश्रेण कृतः अनुवादः।
द्विषत् + निमित्ता = द्विषन्निमित्ता इति द्विषन्तः निमित्तं यस्याः सा इति बहुव्रीहिसमासः।
द्विषोऽमित्रे (३.२.१३१) अनेन सूत्रेण द्विषन् निमित्ता दशा इति शत्रुणा कृता इयं दशा इति न कोऽपि द्वेष्ट्रा (this condition is due to the enemies and not due to people who hate)।
न जाने इदं सूत्रं द्विषन् इत्यस्य अर्थं नियन्तुम् अस्ति वा शतृशानचयोः शतृ इत्यस्य एव प्रसङ्गः भवेत् इति यतो हि द्विष् इति उभयपदी धातुरस्ति।

२०२०-०६-२८ रविवासरः (2020-06-28 Sunday)

आवपनम् (Vessel, sowing)

वप् डुवपँ बीजसन्ताने छेदने च  (to sow, to plant, to chop भ्वादिः  उभयपदी  सकर्मकः  अनिट्  भिदादिः  यजादिः
आवपनम् ओप्यते स्थाप्यतेऽत्र आङ् + वप् + आधारे ल्युट् इति कल्पद्रुमे।
आवपनम्, पात्रम्, अमत्रम्, भाजनम्, भाण्डम्, इत्यमरः।
प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः।
प्रभुः सूर्य्यः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्रभुः॥
Fire is the Lord in heating, the earth is the Lord in holding or sowing, the sun is the Lord in lighting, and the Lord is in virtuous persons.

२०२०-०५-३० शनिवासरः (2020-05-30 Saturday)

छिन्ते न छादयते (Cuts but doesn’t cover)

शङ्करः लिखति – भूतं भवत् भविष्यत् इति कालत्रयपरिच्छेद्यं यत्, तदपि ओंकार एव, उक्तन्यायतः।
छिद् द्वैधिकरणे छद् अपवारणे इति द्वयोः अर्थः व्यत्ययः भवति मम स्मृत्यामनेकवारम्।
दोषान् छादयते स्वयं न कुरुते ह्येतत्तत्सतां लक्षणम्।
तृष्णां छिन्ते शमयति मदं ज्ञानमाविष्करोति
नीतिं सूते हरति विपदं सम्पदं संचिनोति।
पुंसां लोकद्वितयशुभदा सङ्गतिस्सज्जनानां
किं वा कुर्यान्न फलममलं दुःखनिर्णाशदक्षा॥सत्सङ्गसूक्तिः २॥

२०२०-०५-२६ मङ्गलवासरः (2020-05-26 Tuesday)

षस्जँ गतौ (सज्जति) षञ्जँ सङ्गे (सजति) इति धातू (Shasja and Shanja roots)

षस्जँ गतौ (सज्जति) षञ्जँ सङ्गे (सजति) किन्तु अहं षस्जँ इति सङ्गे इत्यर्थे पश्यामि।
यथा स्थाने सज्जति दृष्टिः इति मालविकाग्निमित्रम्, गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते इति गीता। कथम्?
किन्तु क्तप्रत्यान्तरूपं सक्तम् इति सङ्गे इति अर्थे प्रयुज्यते।
षस्जँ -> सस्ज् -> सश्ज् (स्तोः श्चुना श्चुः (८.४.४०)) -> सज्ज् (झलां जश् झशि (८.४.५३)), सज्ज् + क्त + सुँ = सज्जितम्।
षञ्जँ + क्त + सुँ = सक्तम्।

२०२०-०४-२४ शुक्रवासरः (2020-04-24 Friday)