योगी युञ्जीत सततम् (May the yogi be constantly united)

युञ्जीत – विधिलिङ् एकवचनं प्रथमपुरुषः।
यु॒जिँ॑र् योगे [१४५३] रुधादिः उभयपदी अनिट्
युज् (इर इत्संज्ञा वाच्या)
युज् लिँङ् (विधिनिमन्त्रणाऽमन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् (३.३.१६१))
युज् ल् (उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
युज् त (तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् (३.४.७८))
यु न ज् त (रुधादिभ्यः श्नम् (३.१.७८))
यु न् ज् त (श्नसोरल्लोपः (६.४.१११))
यु न् ज् सीयुट् त (लिङः सीयुट् (३.४.१०२))
यु न् ज् सीय् त (हलन्त्यम् (१.३.३), तस्य लोपः (१.३.९))
यु न् ज् सी त (लोपो व्योर्वलि (६.१.६६))
यु न् ज् ईत (लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य (७.२.७९))
युं ज् ईत (नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४))
युञ्जीत (अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५८))

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः।गीता ६.१०।

२०१९-०९-२१ शनिवासरः (2019-09-21 Saturday)

सुखमुपैति योगिनम् (Happiness comes to the Yogi )

उप + एति = उपैति इति इण् गतौ अदादिः परस्मैपदी प्रथमपुरुषः एकवचनं लट्लकारः।
ह्यः अस्मिन् वार्त्तापत्रे मया अपैति इत्यस्य अप एति इति विग्रहरूपं लिखितम्। भ्रमेण अमन्ये वृद्धिरेचि इति सूत्रेण अयं सन्धिः भवति। कथं भट्टमहाभागः मम भ्रममौहत न जाने किन्तु सः मामपृच्छत् केन सूत्रेण इति। मम भ्रमं निश्चित्य सः मां सूत्रद्वयमसूचयत् याभ्यां सन्धिः भवति।
एङि पररूपम् (६.१.९४) इतीदं सूत्रं वृद्धिरेचि (६.१.८७) इत्यस्य अपवादः अस्ति। एङि पररूपम् (६.१.९४) इत्यनेन वृद्धिः न भवति किन्तु ए इति पररूपं भवति। किन्तु एङि पररूपम् (६.१.९४) इत्यस्य अपवादः अस्ति एत्येधत्यूठ्सु (६.१.८९) यस्मात् वृद्धिः भवति।
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम्॥गीता ६.२७॥
अन्वयः – उत्तमं सुखम् हि उपैति प्रशान्तमनसं शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम् एनं योगिनम्।

२०१९-०९-२० शुक्रवासरः (2019-09-20 Friday)

अपैति (Disappears)

२०१९-०९-१९ गुरुवासरः (2019-09-19 Thursday)

इ  [ इण् गतौ ] अदादि: परस्मैपदी अनिट् सकर्मकः णित्

अप एति अपैति।
इत्युक्ते गुरुणा तेन स शिष्यः प्रत्युवाच तम्।
नाहं यामि स्वयं याहि भिक्षावेला हि अपैति मे॥कथासरितसागरः १३.३०.२७॥
Having spoken so by that guru, the student replied, “I am not going, you go, my time for begging is going away.”

युञ्जन् योगी (Yogi in union)

युज्  [युजिँर् योगे] रुधादि: उभयपदी अनिट् सकर्मकः इरित्

युञ्जन् पुल्ँलिङ्गः प्रथमाविभक्तिः एकवचनम्।
युज् शतृ – लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे (३.२.१२४)
अत्र शतृ प्रत्ययः शित् तस्य अत् एव विशिष्यते।
यु श्नम् ज् अत् – रुधाधिभ्यः श्नम्(३.१.७८)। अत्र श्नम् इत्यस्य अन् अवशिष्यते तत्रापि श्नसोरल्लोपः(६.४.१११) सूत्रेण न् एव अवशिष्यते।
यु न् ज् अत् नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४) अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५८) इत्यनयोः युञ्जत् सुँ युञ्जन्।
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानस।गीता ६.१५।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगात्मनः।गीता ६.१९।
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः।गीता ६.२८।

अहायि (Was Left)

अहायि ओहाक् त्यागे जुहोत्यादिः आत्मनेपदी अनिट् कर्मणि लुङ् प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
अधारि इत्यस्य सिद्धिः अस्मिन् वार्तापत्रे मया द्वाभ्यां दिवसाभ्यां पूर्वं स्थापिता।
अहायि इत्यस्य सिद्धये अधारि इत्यस्य सिद्धये यानि सूत्राणि सन्ति ते सर्वे अपि लगन्ति अपरम् आतो युक् चिण्कृतोः (७.३.३३) सूत्रेण युक् आगमः भवति तत्र य् अवशिष्यते तस्मात् अहायि।
श्रीभट्टमहाभागेन मम अभ्यासाय अयं श्लोकः प्रस्तावितः।
अधारि यः प्राङ्महिषासुरद्विषा कृपाणमस्मै तमदत्त कूकुदः।
अहायि तस्या हि धवार्धमज्जिना स दक्षिणार्धेन पराङ्गदारणः॥महाकविश्रीहर्षप्रणीतं नैषधीयचरितम् १६.१९॥
श्रीभट्टेन कृतः सान्वयार्थः –
स कूकुदः the father in law अस्मै अदत्त gave him तं कृपाणम् the sword यः कृपाणः which sword पराङ्गदारणः piercing the body of the enemies अधारि was held by महिहिषासुरद्विषा by Durga the enemy of Mahishasura प्राक् earlier (when killing the enemies), अहायि was left (later) by तस्या हि दक्षिणार्धेन her right hand धवार्धमज्जिना (while) it was embracing the half of her husband Shiva.

२०१९-०९-१७ मङ्गलवासरः (2019-09-17 Tuesday)

कारणमुच्यते (Is said to be a means)

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते॥गीता ६.३॥
अन्वयः – योगम् आरुरुक्षोः मुनेः कर्म कारणम् उच्यते। योगारूढस्य तस्य (मुनेः) शमः कारणम् उच्यते।
मया चिन्तितं अत्र षष्ठ्याः विभक्त्याः किं प्रयोजनम् इति। रामानुजाचार्यः व्याख्याति योगं आरुरुक्षोः मुनेः इति योगम् आत्मावलोकनं प्राप्तुम् इच्छोः मुमुक्षोः मुनेः इति। जिसकी योग को प्राप्त करने की इच्छा हो उस मुनि का। मुनेः किम्? मुनि का क्या? शङ्कराचार्यः लिखति कर्म कारणं साधनम् उच्यते इति। कारणं साधनमित्यर्थे प्रयुक्तः तद् ज्ञाते मया अस्य श्लोकस्य अर्थः प्राप्तः। सन्तुष्टोऽस्मि।
तस्मादेव योगारूढस्य शमः सर्वकर्मभ्यो निवृत्तिः (जो योग को प्राप्त हो चुका है उसकी कर्म निवृत्ति) कारणं साधनम् उच्यते।

२०१९-०९-१६ सोमवासरः (2019-09-16 Monday)

महिषासुरद्विषा अधारि (Was held by Durga, the enemy of Mahishaasura)

अधारि धृञ् धारणे भ्वादिः उभयपदी अनिट् कर्मणि लुङ् प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
भावकर्मणोः (१.३.१३) इत्यनेन सूत्रेण कर्मणि आत्मनेपदस्य प्रत्ययाः एव भवन्ति।
लुङ् लकारः सार्वधातुकः लकारः नास्ति तस्मात् सार्वधातुके यक् (३.१.६७) इत्यनेन सूत्रेण अत्र यक् आगमः न तिष्ठति।
धृ धातोः चिण् भावकर्मणोः (३.१.६६) इत्यनेन धृ चिण् त -> धृ इ त
अचो ञ्णिति (७.२.११५) इत्येनन वृद्धिः तस्मात् धार् इ त। तत् परं चिणो लुक् (६.४.१०४) सूत्रेण तकारस्य लोपः धारि
अन्ते लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः (६.४.७१) इत्यनेन अधारि।

२०१९-०९-१५ रविवासरः (2019-09-15 Sunday)

चोपस्टिक्स इति चलचित्रम् (Chopsticks Movie)

ह्यः चोपस्टिक्स इति चलचित्रं दृष्टम्  इदं चलचित्रं नेटफ्लिक्स इति सेवायामस्ति। अनेकेभ्यः मासेभ्यः परं मया चलचित्रं दृष्टम्। इदं चलचित्रं भवते रोचिष्यते इति मम द्वितीयया स्तुतम्। चलचित्रं मह्यम् अरोचत खलु। चलचित्रे नैकाः अप्रसक्ताः कथाः प्रचलन्ति स्म याः अन्ते एक्यभवन्। लघुहास्यप्रसङ्गाः सन्ति। नायिका अस्माकं भगिनी एव अस्ति इति प्रतिभाति। मया सदृशः पुरुषाः ये जीवने किमपि साहसकार्याणि न अकुर्वन् ते नायकपात्रे स्वयं पश्येयुः।
चलचित्रम् पश्यता मया अनुभूतम् मया एका अनागसः बाला महतः कष्टात् तारिता इति। इदं तु न मया मम द्वितीयां सूचितम्।

२०१९-०९-१४ शनिवासरः (2019-09-14 Saturday)

किं लिङ्गम् (Which gender?)

प्रायः विस्मरामि व्याकरणेषु प्रयुक्तानां शब्दानां लिङ्गम्। तस्मात् अत्र ते शब्दाः सर्वनामयोगेन स्थापिताः सन्ति। आशासे योगेन स्मरणाय लाभः भविष्यति।
सः शब्दः। सः वर्णः। सः प्रत्ययः। सः स्वरः। कः पुरुषः। कः लकारः।
इदं वाक्यम्। इदमव्ययम्। इदं प्रातिपदिकम्। इदं पदम्। इदं व्यञ्जनम्। किं वचनम्। किं लिङ्गम्।
का विभक्तिः।
इदं कारकम्। षट् कारकानि सन्ति – कर्ता, कर्म, करणम्, सम्प्रदानम्, अपादानम्, अधिकरणम्।
कर्त्ता कर्म च करणं च सम्प्रदानं तथैव च।
अपादानाधिकरणे चेत्याहुः कारकाणि षट्॥
सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्व्वासु च विभक्तिषु।
वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम्॥
व्येति = वि एति (goes away)। न व्येति (stays)। इण् गतौ तस्मात् एति एकवचनं प्रथमपुरुषः लट्लकारः।

२०१९-०९-१३ शुक्रवासरः (2019-09-13 Friday)

द्विकर्मकेभ्यः यकि (Suffix yak after dhaatus with two objects)

यत् मया ह्यः अस्मिन् वार्तापत्रे लिखितं तत् न सम्यगस्ति। भट्टमहाभागेन सूचितं यत् सिद्धान्तकौमुद्यां भावकर्मप्रक्रियायाः अन्ते अस्ति। अधः लिखामि।
दुह्-याच्-पच्-दण्ड्-रुधि-प्रच्छि-चि-ब्रू-शासु-जि-मथ्-मुड्भ्यः यकि प्राप्ते (कर्मणि प्रयोगे) अप्रधानकर्म प्रथमाविभक्तौ किन्तु नी-हृ-कृष्-वड्भ्यः यकि प्राप्ते प्रधानकर्म प्रथमाविभक्तौ। बुद्धिभक्षार्थयोः शब्दकर्मणां निजेच्छया।
गौर्दुह्यते पयः। वसुधा याच्यते बलिम्। तण्डुलाः पच्यते ओदनम्। क्षितीशेन प्राणाः दण्ड्यन्ते चौरान्। माणवकः पृच्छयते पन्थानम्। अजा ग्रामं नीयते हियते कृष्यते उह्यते वा। बोध्यते माणवकं धर्मः। माणवको धर्ममिति वा।

इदमपि पश्यतु – https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/12—vyAvahArikii-shikShikA/dvikarmakadhAtUnAM-karmaNiprayoge-kArakavyavasthA

२०१९-०९-१२ गुरुवासरः (2019-09-12 Thursday)